Kandydaci do tronu polskiego podczas pierwszej wolnej elekcji:
-Iwan IV Groźny -
Arcyksiążę austriacki Ernest Habsburg
-Jan III Waza, król Szwecji (mąż Katarzyny Jagiellonki, siostry Z. Augusta)
-Henryk Walezy, ks.francuski
Każdy władca elekcyjny musiał podpisać pacta conventa ("warunki uzgodnione") i Artykuły Henrykowskie. Pacta conventa były osobistymi zobowiązaniami władcy, a Art. Henrykowskie zawierały podstawy funkcjonowania państwa i dla każdego króla były takie same:
- władca Polski nie jest jej dziedzicem i po jego śmierci odbywa się elekcja.
- król nie może wypowiadać wojny i zawierać pokoju bez opinii senatu.
- król nie może zwoływać pospolitego ruszenia ani ustalać nowych podatków bez zgody sejmu.
- król musiał płacić pospolitemu ruszeniu za walkę poza granicami państwa
- król musi zwoływać sejm co 2 lata na 6 tygodni, a w razie potrzeby częściej, na 2 tygodnie.
- król musi utrzymywać wojsko kwarciane.
- król musi przestrzegać tolerancji religijnej ( zaprzysiąc akt Konfederacji Warszawskiej).
- przy królu cały czas musi się znajdować 16 senatorów, mających mu doradzać i go kontrolować.
- jeżeli król złamie powyższe postanowienia lub prawa Rzeczpospolitej, szlachta ma prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo zawiązując rokosz.
Henryk Walezy miał genialnych wysłanników, którzy obiecali Polakom dosłownie wszystko, czego chcieli. On sam w swoich pacta conventa przyrzekał:
- wykształcić w Paryżu 100 studentów na własny koszt.
- poślubić Annę Jagiellonkę (choć była stara i brzydka, a potem, gdy ją zobaczył, po prostu uciekł).
- sprowadzić na UJ najlepszych europejskich uczonych.
- zawiązać sojusz z Francją.
- wybudować za własne pieniądze flotę na Bałtyku.
- spłacić z własnego skarbca długi Zygmunta Augusta.
Nie dotrzymał żadnego z powyższych przyrzeczeń.
1573 - Walezy zostaje władcą Polski
18/19 VI 1574- na wieść o śmierci swojego brata, Karola IX, Henryk ucieka do Francji. Dogonił go w Pszczynie Jan Tęczyński, któremu obiecał powrót za rok. Nie wrócił i po tym czasie ogłoszono kolejną wolną elekcję. Interreksem został Jakub Uchański. Kandydaci:
- Iwan IV Groźny
- Stefan Batory, ks. Siedmiogrodu
- cesarz rzymski narodu niemieckiego, Maksymilian II Habsburg
- Jan III Waza, król Szwecji
Doszło do podwójnej elekcji Maksymiliana i Batorego, który zasłynął świetnym PR. Zrobił nawet ulotki. Nieoficjalnym kandydatem do tronu była Anna Jagiellonka. Batory szybko zajmuje Kraków, a Maksymilian zbiera wojska. 1 V Stefan Batory koronuje się, poślubia Annę Jagiellonkę (niektórzy mówili, że była podobna do Jagiełły. Nie, nie miała po nim oczu, po prostu wyglądała jak mężczyzna). Stefan Batory stłumił bunt mieszkańców Gdańska, otrzymał wysoką kontrybucję.
W 1578 sejm utworzył piechotę wybraniecką - stałe wojsko złożone z chłopów zamieszkujących królewszczyzny. Za jego panowania założono też Akademię Wileńską, rektorem został Piotr Skarga.
Batory sporządził rejestr kozacki. Początkowo liczył on ok. 530 Kozaków.
Wojna o Inflanty: - pierwsza wyprawa wojenna (Połock) - druga wyprawa wojenna ( Psków, Wielkie Łuki) - trzecia wyprawa wojenna: rozejm na 10 lat w Jamie Zapolskim (1582) . Odzyskaliśmy Inflanty bez Estonii, po którą sięgnęła Szwecja. Rosji przypadły Wielkie Łuki. Batory miał plan, żeby zająć Moskwę, połączyć wojska polskie i moskiewskie, by uderzyć na Turcję. Kierował się głównie prywatnymi pobudkami, bo Turcy zajęli Węgry i Siedmiogród, z którego pochodził. W trakcie tej kampanii banita Samuel Zborowski nakłonił część szlachty do poparcia Rosji. Na śmierć skazał go Jan Zamoyski, dlatego nie dostał potem szansy na zostanie królem (Jan, nie nieboszczyk).
1582- wprowadzenie do Polski kalendarza gregoriańskiego. Po 4 października od razu był 15.
12 XII 1586- śmierć Batorego w Grodnie. Interreksem został Stanisław Karnkowski. Na tron w wyniku elekcji wstępuje Zygmunt III Waza.
